Маънавият ва доноликни иқтисодий таълим билан уйғунлаштириш: ҳолистик ўқитишда янги ёндашув
Abstract
Тез ўзгараётган дунёда иқтисодий ўсиш кўпинча ахлоқий қадриятлардан устун қўйилган бир пайтда, Ўзбекистон маънавият, донолик ва иқтисодий таълимни уйғунлаштирувчи янги таълимий парадигмага йўл очмоқда. Ушбу инновацион ёндашув таълим муассасалари, сиёсатчилар ва талабалар томонидан қабул қилинмоқда, жамиятда мувозанат ва масъулиятни ривожлантиришга қаратилган.
Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотлар ва модернизация жараёнини бошдан кечирар экан, узоқ муддатли барқарор ривожланиш учун фақат техник ва иқтисодий билимлар етарли эмаслиги ҳақидаги тушунча ошиб бормоқда. Технологик ютуқлар ва глобаллашув даврида ахлоқий ва маънавий ўлчамларни ўз ичига олган янада ҳолистик таълимга эҳтиёж сезилмоқда. Ушбу тушунча маънавий таълим ва доноликни иқтисодий таълим билан интеграцияловчи янги таълим моделига олиб келди.
Бой маданий ва маънавий меросга эга бўлган Ўзбекистон ушбу таълим инқилобида етакчи бўлиш учун ноёб имкониятларга эга. Хусусан, Ал-Форобий, Ибн Сино ва Ал-Бухорий каби Марказий Осиё олимларининг таълимотлари инсон тараққиётида ахлоқ, донолик ва маънавиятнинг муҳимлигини таъкидлаб келган. Бугунги кунда ушбу абадий таълимотлар замонавий таълим манзарасига мослаштирилиб қайта кўриб чиқилмоқда ва янги талқинда амалга оширилмоқда.
Ўзбекистон Республикаси Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлигининг сўнгги ташаббуслари таълимда ушбу қадимий фалсафаларни замонавий иқтисодий таълим билан уйғунлаштиришга бўлган қизиқишни орттирмоқда. Мамлакат бўйлаб бир нечта университетларда ишга туширилган пилот дастурлар иқтисод ва бизнес факультетларининг ўқув дастурларига маънавият ва донолик бўйича курсларни киритишни мақсад қилган. Бу орқали нафақат иқтисодий назария ва амалий жиҳатларда малакали, балки ахлоқий тамойиллар ва маънавий доноликка асосланган битирувчиларни тайёрлаш режалаштирилган.
Ушбу янги ёндашув ғояси содда, аммо чуқур маънога эга: иқтисодий таълим фақат фойдани максималлаштириш ва молиявий стратегияларга қаратилган бўлмаслиги керак, балки иқтисодий қарорларнинг жамият, маданият ва атроф-муҳитга қандай таъсир қилишини ҳам ўргатиши лозим. Таълим жараёнига маънавий ва ахлоқий ўлчамларни киритиш орқали педагоглар иқтисодий жиҳатдан билимдон, аммо маънавий жиҳатдан масъулиятли авлодни тарбиялашни мақсад қилмоқдалар.
Тошкент давлат иқтисодиёт университетининг етакчи иқтисодчиси ва ушбу ташаббуснинг кашафи бўлган профессор Шавкат Юлдашев шундай тушунтиради: "Бугунги дунё иқтисодий тенгсизликдан тортиб, атроф-муҳитнинг ёмонлашувигача бўлган мисли кўрилмаган муаммоларга дуч келмоқда. Булар нафақат иқтисодий, балки ахлоқий масалалар ҳамдир. Биз иқтисодий таълимимизга маънавий доноликни интеграциялаш орқали моддий ва маънавий мувозанатни қадрлайдиган етакчиларни тарбиялашни мақсад қилмоқдамиз."
Талабалар ушбу ёндашувга ижобий муносабат билдирмоқдалар. Кўплаб талабалар бу ёндашув келажакда уларнинг етакчилик ролини яхшироқ тушуниб олишларига ёрдам бермоқда. Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети талабаси Мадина Каримова шундай дейди: "Иқтисодий таълим фақат рақамлар ва моделлардан иборат эмаслигини тушуниш жуда ёқди. Қарорларимизнинг ахлоқий оқибатларини англаш, бозор динамикасини тушуниш каби муҳимдир. Ушбу ҳолистик таълим модели бизга нафақат иқтисодчи, балки мулоҳазали ва ахлоқий етакчи бўлишга тайёргарлик беради."
Ҳозирда дастур ўзининг илк босқичларида бўлса-да, у аллақачон илҳомлантирувчи натижаларни кўрсатмоқда. Маънавият ва доноликни иқтисодий таълим билан бирлаштирувчи курсларда иштирок этган талабалар ўз таълимларида кўпроқ мақсад ва масъулиятни ҳис қилмоқдалар. Улар на фақат бизнесни қандай қуришни, балки уни ахлоқий жиҳатдан қандай қуришни ҳам ўрганиб, иқтисодий ўсишни жамият қадриятлари ва барқарор амалиётлар билан уйғунлаштиришни таъминламоқдалар.
Шижоатга қарамасдан, олдинда қийинчиликлар мавжуд. Айрим танқидчилар маънавиятни иқтисодий таълим билан уйғунлаштириш анъанавий иқтисодий таълимнинг қатъиятини пасайтириши мумкинлигини таъкидлашмоқда. Аммо бу ёндашувнинг тарафдорлари таълим дастурини сусайтириш эмас, балки бойитишга қаратилганлигини айтишмоқда. "Иқтисодиёт ҳаводаги бўшлиқда мавжуд эмас," дейди таълим ислоҳотлари бўйича мутахассис Гулнора Муминова. "У ахлоқ, маданият ва инсоний қадриятлар билан чамбарчас боғлиқ. Бу элементларни иқтисодий таълимга киритиш орқали биз уни кучайтирмоқдамиз."
Келажакка назар ташлайдиган бўлсак, олий таълим соҳаси ушбу моделни бошқа таълим муассасалари ва фанларга кенгайтиришни режалаштирмоқда. Шунингдек, ахлоқий молия, барқарор ривожланиш ва ижтимоий масъулиятли тадбиркорликка йўналтирилган махсус дастурларни яратиш ҳақида ҳам муҳокамалар олиб борилмоқда. Ушбу дастурлар нафақат иқтисодий кўникмалар билан, балки уларни кенг манфаатлар йўлида ишлатиш учун донолик билан билимлари тўйинтирилган битирувчиларни тайёрлашга қаратилган.
Маънавият, донолик ва иқтисодий таълим интеграцияси шунчаки академик машқ эмас; бу Ўзбекистоннинг ўзгариб бораётган жамият қадриятларининг кенгроқ аксидир. Мамлакат иқтисодий ривожланиш ва маданий меросни сақлаш йўлида турган бир пайтда, ушбу таълим ёндашуви унинг бой мероси ва фаровон келажакка интилишларига ҳурмат билан йўл очади.
Моддий муваффақият ва маънавий доноликни қадрлайдиган янги авлод етакчиларини тарбиялаш орқали, Ўзбекистонга ўхшаш муаммоларга дуч келаётган бошқа давлатларга ҳам илҳом бўлиши мумкин. Йўл энди бошланмоқда, лекин манзил аниқ: ақл ва руҳан тетиклик мувозанатини шакллантирадиган таълим ҳақиқатан ҳам барқарор келажакни қуришнинг калитидир.
